مهرداد بهار

نوجوانی، جوانی، تحصیلات و شغل

مهرداد بهار تحصیلات آغازین خود را در دبستان جمشید جم و دوره دبیرستان را در دبیرستان‌های فیروز بهرام و البرز به پایان رساند. سپس در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در رشته ادبیات فارسی نام‌نویسی کرد، ولی دو سال پس از آن به دلیل فعالیت‌های سیاسی از دانشگاه رانده‌شد. سپس چهارسال به زندان افتاد تا اینکه در بهار ۱۳۳۴ از زندان آزاد شد. آنگاه دوباره به دانشگاه رفت و سرانجام در ۱۳۳۶ تحصیلاتش را در دوره کارشناسی به پایان رساند.

در ۱۳۳۷ برای پی‌گیری تحصیل به انگلستان رفت. میان سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۴ بهار در مدرسهٔ زبان‌های شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن به آموختن پرداخت و مدرک فوق لیسانس گرفت.

سال‌ها پس از آن دکترای خود را از دانشگاه تهران دریافت داشت، ولی به علت جلوگیری ساواک نتوانست در دانشگاه استخدام شود و به ناچار به استخدام بانک مرکزی درآمد. از آغاز بازگشت به‌صورت حق تدریسی به آموزش در دانشگاه تهران پرداخت و چندی بعد هم در رشته اساطیر ایران باستان در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت.

همسر و فرزندان

همسر مهرداد بهار، زهره سرمد استاد دانشگاه است و ثمرهٔ ازدواج‌شان یک پسر به نام میلاد و یک دختر به نام فرغانه است. بهار از ازدواج اول خود فرزند ارشدی به نام کاوه دارد.

مرگ

مهرداد بهار در ۲۲ آبان‌ماه ۱۳۷۳ بر اثر بیماری کم‌خونی سیدروبلاستیک درگذشت و در قطعهٔ هنرمندان بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.

در اسفند ۱۳۹۸ امیرکاووس بالازاده، پژوهشگر، مدرس تئاتر و یکی از شاگردان مهرداد بهار درگذشت و جسد او روی قبر بهار دفن شد و در خرداد ۱۳۹۹ نیز سنگ قبر قبلی برداشته شد و به‌جای آن یک سنگ قبر مشترک برای بهار و بالازاده نصب شد. این وقایع موجب اعتراض خانوادهٔ بهار شد. چهرزاد بهار (خواهر مهرداد بهار) در نامه‌ای سرگشاده خطاب به شهرداری و شورای شهر، این تصمیم را بی‌احترامی به مهرداد بهار قلمداد کرد که بدون کسب اجازه از خانوادهٔ او عملی شده‌است. پس از آن همسر امیرکاووس بالازاده با انتشار متنی با اشاره به پیشینهٔ خانوادگی و علمی بالازاده، اعلام کرد دفن بالازاده در «جوار استادش»، طبق رایزنی با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده و قطعهٔ هنرمندان بهشت زهرای تهران، مالکیت شخصی ندارد. با این‌حال کاوه بهار با ارائهٔ تصویر سند مالکیت قبر و متنی توضیحی در خبرگزاری ایسنا خواستار انتقال جنازهٔ امیرکاووس بالازاده به محلی دیگر و بازگرداندن سنگ مزار مهرداد بهار شد. خانوادهٔ بهار بر این عقیده‌اند که طبق سند مالکیت ارائه شده، دفن شخص دیگری به‌جز وابستگان مهرداد بهار، در آن محل مجاز نیست».

درباره‌ی جشن سده

شاید درباره‌ی جشن سده یکی از بهترین (و خلاصه‌ترین) آثار بهار برای بررسی شیوه‌ی کار او باشد. در این مقاله‌ی بسیار کوتاه وی پس از مرور تحقیقات معاصران و دلیل‌هایی که از گذشتگان برای نامگذاری این جشن برشمرده شده است، تلاش می‌کند تحلیل خود را بیان کند: سده را جشنی می‌داند که در ایران باستان و ادبیات زرتشتی کهن رسمیت نداشته («در اوستا و نوشته‌های پهلوی از آن ذکری نرفته است»)؛ آن را از «اعیاد بومی غیر آریایی» که «خود آئینی بس کهن بوده» برمی‌شمرد؛ و اضافه می‌کند این‌‌گونه اعیاد «در جهان انسان اعصار قدیم کمابیش عمومیت داشته است». سپس با یادآوری اینکه هر هشت دلیلی که در ابتدای مقاله آمده‌اند، به نوعی سعی ‌می‌کنند «سده» را با عدد صد مربوط کنند، می‌گوید:«... و درست همین اسطوره‌سازی‌ها و دلایل متعدد تقویمی در ارتباط سده و صد است که ما را به شک می‌افکند که مبادا این واژه اصولا ارتباطی با عدد صد نداشته است!» در ادامه به بررسی موقعیت تقویمی جشن می‌پردازد و تاکید می‌کند که زمان آن چهل روز (چله) پس از شب یلدا (تولدی دیگر) است. سپس واژه را در زبان‌های اوستایی و فارسی میانه ریشه‌یابی و آن را «ظهور، آشکارائی و پیدائی» معنا می‌کند. در پایان برای روشن ساختن اینکه «این جشن‌ها بازگوی چه اعتقاداتی است» جشن چهارشنبه سوری را به عنوان سومین جشن آتش زمستانی نام می‌‌برد و با استفاده از نظریات میرچا الیاده به سراغ «جشن‌ها و آئین‌های مربوط به تجدید سال» می‌رود. گذرا اشاره ‌کند که اجرای مراسم ارجی در این اعیاد خود به مقاله دیگری نیاز دارد؛ و برگزاری آن‌ها در شب را قابل‌توجه، و افروختن آتش در دل شب را خلقتی مجدد (در آشفتگی نخستین) معنا می‌کند.

• واژه‌نامهٔ بُندهش (پهلوی - فارسی)، انتشارات بنیاد فرهنگ، تهران ۱۳۴۵
• جمشید شاه، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تهران ۱۳۴۶
• بَستور، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تهران ۱۳۴۷
• واژه‌نامهٔ گزیده‌های زاداسپرم (پهلوی - فارسی) انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران ۱۳۵۱
• اساطیر ایران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران ۱۳۵۲
• پژوهشی در اساطیر ایران، انتشارات توس، تهران ۱۳۶۲؛ چاپ دوم (با تجدیدنظر و افزوده‌های تازه، انتشارات آگاه، تهران ۱۳۷۵
• دربارهٔ قیام ژاندارمری خراسان به رهبری کلنل محمدتقی خان پسیان، انتشارات معین، تهران ۱۳۶۹
• بُندهش، فرنبغ دادگی، انتشارات توس، تهران ۱۳۶۹
• رستم و دیو سفید، انتشارات نگار، تهران ۱۳۷۰
• سخنی چند دربارهٔ شاهنامه (پیوست کتاب - داستان‌های شاهنامهٔ فردوسی)، انتشارات سروش/نگار، تهران ۱۳۷۲
• تخت جمشید (با نصراله کسراییان)، تهران ۱۳۷۲
• رستم و سهراب، انتشارات نگار، تهران ۱۳۷۳
• جُستاری چند در فرهنگ ایران، انتشارات فکر روز، تهران ۱۳۶۳؛ چاپ دوم ۱۳۶۴
• ادبیات مانوی (با ابوالقاسم اسماعیل‌پور)، انتشارات زنده رود/نشر کارنامه، تهران ۱۳۹۴
• ادیان آسیایی، نشر چشمه، تهران چاپ اول: ۱۳۷۵، چاپ دوم: تابستان ۱۳۷۵
• از اسطوره تا تاریخ، نشر چشمه، تهران ۱۳۷۶